The Mathilda Effect: Waarom je dit verhaal onbewust minder serieus neemt

Waarom winnen vrouwen zoveel minder literaire prijzen dan mannen? Elke Boekenweek zingt deze vraag weer in het rond. Want het verschil is groot. Van de afgelopen 20 keer dat de Libris Literatuurprijs werd uitgereikt ging deze 18 keer naar een man. De Ako Literatuurprijs en de Gouden Uil Literatuurprijs doen het iets beter, ongeveer een kwart van de prijswinnaars is steeds vrouw. Ook de schrijvers van het Boekenweekgeschenk, ook een soort prijs in de Nederlandse literatuur, zijn de afgelopen 12 jaar van het mannelijke geslacht geweest. Bij de NS Publieksprijs is er echter wel een goede balans. Daar winnen steeds ongeveer evenveel mannen als vrouwen de prijs.

Zijn er dan misschien gewoon minder vrouwelijke schrijvers? Zou dat het kunnen zijn? Volgens het CPNB is de verhouding tussen schrijvende vrouwen en mannen een stuk minder scheef dan de prijzenselectie zou doen vermoeden. Het CPNB publiceert jaarlijks een top-100 en op die lijst blijkt de man/vrouwverhouding 55/45 procent te zijn. Er zijn dus bijna evenveel vrouwelijke als mannelijke schrijvers die er vrij goed hun brood mee kunnen verdienen.

Of verkopen de vrouwelijke schrijvers gewoon minder goed en vallen ze daarom minder op? De CPNB-lijst geeft ook het aantal verkochte exemplaren. Wanneer je die doorrekent op sekseverhoudingen, blijkt de verhouding tussen mannelijke en vrouwelijke schrijvers vrij gebalanceerd: vrouwen verkopen 51 procent van de romans.

Of schrijven vrouwen gewoon over minder belangrijke onderwerpen dan mannen? In 2007 klaagde de voorzitter van de Librisjury dat de inbreng van vrouwen alleen maar over relaties en persoonlijke wissewasjes ging. Dat was een zeer verklaarbare reden voor het feit dat vrouwen minder in de prijzen vallen, of toch niet? In 2010 ontving Bernhard Dewulff juist om die reden de prijs. De jury stelde: “Je moet het maar durven. Schrijven over het aller, allergewoonste, dat tegelijkertijd het meest dierbare is: je eigen kinderen”, aldus het juryrapport. Of een ander juryrapport: “Hij geeft zich likkend, proevend en slikkend tussen de benen van een burgertrutje over aan de Grote Liefde.” Niet over persoonlijke onderwerpen schrijven is dus geen voorvereiste om een prijs te winnen, sterker nog, het is iets waar we mannelijke schrijvers graag voor prijzen.

Maar wat is het dan wel? Schrijven vrouwen gewoon boeken van veel minder goede kwaliteit? Of worden vrouwen misschien onderbewust ondergewaardeerd ten opzichte van hun mannelijke evenknieën? Er zou in de literaire prijzenwereld namelijk ook sprake kunnen zijn van het Mathilda Effect, dat vrouwen onbewust worden ondergewaardeerd en mannen onbewust worden overgewaardeerd. Veel onderzoeken tonen aan dat wetenschappelijke studies geschreven door vrouwen op minder waardering kunnen rekenen dan letterlijk identieke studies waar mannennamen boven prijken. Een groep van hoogopgeleide respondenten werd in dit onderzoek gevraagd om onderzoeken te beoordelen. De ene keer stonden er twee mannennamen bovenaan het onderzoek, de andere keer twee vrouwennamen. Behalve de wisseling in namen waren de onderzoeken identiek, maar het verschil in waardering was enorm. Het werk waar mannennamen boven prijkten werd als van veel hogere wetenschappelijke kwaliteit beoordeeld. De onderzoeken met mannennamen waren tevens ook innovatiever en belangrijker, volgens de respondenten. Zowel mannen als vrouwen beoordeelden de stukken op deze manier.

Nog niet overtuigd dat onbewust seksisme een rol zou kunnen spelen? Onderzoek naar de namenwisseltruc zijn keer op keer op keer op keer op keer op keer op keer herhaald, ook in verschillende disciplines, buiten de wetenschap en zelfs bij zoiets schijnbaar onbenulligs als een mailtje van een student aan een docent. Het bizarste onderzoek in deze categorie lijkt zelfs aan te tonen dat Orkanen met een vrouwennaam minder zorgen wekken waardoor mensen minder voorzorgsmaatregelen nemen en er daardoor meer slachtoffers vallen. Je kan het zo gek niet bedenken. Elke keer bleek hetzelfde. Wissel van mannen- naar vrouwennaam bij een identiek stuk en de inhoud ervan ontvangt direct een lagere achting door de lezer m/v.

In de afgelopen editie van Vrij Nederland schrijft Jamal Ouariachi dat het verschil in literair prijswinnaarschap helemaal aan “de vrouwen” zelf te wijten is. Ze zouden niet genoeg “opvallen”, te weinig “ambitieus” zijn en “geen vernieuwingsdrang” kennen. Hij roept vrouwen op om “de lat hoger te leggen”, zich niet zo te laten “betuttelen” en “paralympische” prijzen zoals de Opzij-literatuurprijs te weigeren. Zou hij ook zo denken als de literatuur waar hij deze mening op baseert een namenwisseltruc was ondergaan? Ik vraag het me af. Wat ik me ook afvraag is of het niet ook mogelijk zou kunnen zijn dat de vakjury’s van literaire prijzen zonder het te willen en zonder het te weten geleid worden door het Mathilda Effect.

Openlijke seksisten zijn niet het probleem. Daar zijn er gelukkig niet zo heel veel van. De meesten van ons vinden dat mannen en vrouwen gelijk zouden moeten zijn. Het probleem ligt verscholen in het onbewuste seksisme waar we allemaal schuldig aan zijn. Zowel mannen als vrouwen willen vrouwen nog weleens minder waarderen voor precies dezelfde inhoud waar we mannen voor de hemel in prijzen. Ik vind het daarom belangrijk dat we ons hier allemaal bewust van worden en maatregelen nemen om dit tegen te gaan. Het feit dat de jury van de Libris Literatuurprijs evenveel vrouwen als mannen op de longlist heeft gezet vind ik daarom zeer lovenswaardig. Jammer alleen dat de shortlist dan weer slechts voor een zesde uit vrouwen bestaat. Misschien is het een idee om de boeken op een of andere manier te anonimiseren zodat de jury de boeken waardeert om de inhoud in plaats van zich onbewust te laten leiden door de naam die op de voorkant prijkt. Hoe dan ook, misschien dat ik voortaan maar beter als Sander van Oosten door het leven kan gaan.

Volg me op twitter @SBvanOosten